با افزایش دمای هوا، مغز انسان نیز در معرض تهدیدهای پنهانی قرار می‌گیرد. از افت تمرکز و حافظه گرفته تا افزایش پرخاشگری و افسردگی ، گرما می‌تواند تأثیرات نگران‌کننده‌ای بر سلامت روان بگذارد. در این مطلب با زوایای پنهان اثرات گرما بر مغز آشنا شوید.
به گزارش خط سلامت مطالعات اخیر نشان داده‌اند که قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض دمای بالا می‌تواند برای سلامت مضر باشد – و حتی ممکن است بر روند پیری تأثیر بگذارد.
با نگاهی به سلامتی رو به افولش، کالپانا سوریوانشی، کارگر کشاورزی، اغلب نگران است که چقدر سریع دارد پیر می‌شود.
هر روز، کالپانا سوریوانشی، ۴۸ ساله، در آینه نگاه می‌کند و زیر لب می‌گوید: «از سنم پیرتر به نظر می‌رسم.»
هشت سال پیش، او به دیابت نوع ۲ مبتلا شد. از آن زمان، وضعیت سلامتی‌اش بدتر شده و او این مسئله را به افزایش مواجهه با گرما در حین کار در مزارع، کاشت محصول، برداشت و حمل بارهای سنگین علوفه نسبت می‌دهد. در این مدت، او اغلب دچار سرگیجه و ضعف می‌شد، چرا که دمای هوا در روستای ناندنی در ایالت ماهاراشترا هند، بیش از ۴۰ درجه سانتی‌گراد (۱۰۴ فارنهایت) می‌رسید.
گرما می‌تواند بر عملکرد شناختی، سلامت قلب و عروق، و عملکرد کلیه تأثیر بگذارد. پژوهش‌های روزافزون نیز نشان می‌دهند که مواجهه با دمای بالا ممکن است روند پیری بدن را تسریع کند. در یک مطالعه آلمانی در سال ۲۰۲۳ که در نشریه Environment International منتشر شد، برای نخستین بار نشان داده شد که دمای هوای بالاتر با پیری سریع‌تر در سطح سلولی مرتبط است. این مطالعه دریافت که مواجهه طولانی با دمای بالا، می‌تواند موجب تسریع پیری بدن نسبت به سن تقویمی شود؛ پدیده‌ای که به آن «تسریع سن اپی‌ژنتیکی» می‌گویند. دانشمندان این روند را با استفاده از «ساعت‌های اپی‌ژنتیکی» می‌سنجند که با آنالیز نشانگرهای شیمیایی DNA به نام «متیلاسیون DNA» انجام می‌شود. این نشانگرها، ژن‌ها را فعال یا غیرفعال می‌کنند.
مطالعه نشان داد در مناطقی که دمای متوسط سالانه تنها یک درجه سانتی‌گراد بیشتر است، افراد نشانه‌هایی از پیری تسریع‌شده در سطح سلولی از خود نشان می‌دهند.
سن اپی‌ژنتیکی چیست؟
وقتی دانشمندان از سن اپی‌ژنتیکی صحبت می‌کنند، منظورشان سن سلول‌های بدن است که می‌تواند با سن واقعی متفاوت باشد. این سن بر اساس تغییراتی در DNA به نام نشانگرهای اپی‌ژنتیکی است؛ برچسب‌های شیمیایی‌ای که ژن‌ها را روشن یا خاموش می‌کنند.
عوامل محیطی، سبک زندگی و استرس این برچسب‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند. با افزایش سن، الگوی این برچسب‌ها تغییر می‌کند و دانشمندان با استفاده از آن، «ساعت اپی‌ژنتیکی» طراحی کرده‌اند که سن زیستی را تخمین می‌زند.
ژن‌هایی که این برچسب‌ها روی آن‌ها تأثیر می‌گذارند، بسیاری از عملکردهای حیاتی مانند ترمیم سلول‌ها و بافت‌ها و محافظت در برابر سموم را کنترل می‌کنند. اگر ژن‌های اشتباه روشن یا خاموش شوند، بدن ممکن است نتواند خودش را ترمیم کند یا با بیماری مقابله کند. این تغییرات پنهان، در بلندمدت، به نشانه‌های ظاهری پیری مانند ضعف استخوان‌ها یا کندی ترمیم زخم‌ها منجر می‌شوند.
سن اپی‌ژنتیکی، نگاهی به درون بدن و نحوه عملکرد واقعی آن ارائه می‌دهد.
سال ۲۰۲۴ گرم‌ترین سال ثبت‌شده تاکنون بود و ۶.۸ میلیارد نفر در سراسر جهان، برای دست‌کم ۳۱ روز گرمای شدید را تجربه کردند. یکی از آثار عجیب این گرما، چیزی است که کارکنان بهداشت جامعه در هند مستقیماً مشاهده می‌کنند: تعداد بیشتری از مردم پیرتر از سن واقعی خود به نظر می‌رسند.
گرما چگونه پیری را تسریع می‌کند
دانشمندان اکنون در حال شناسایی سازوکارهای زیستی هستند که به پیری زودرس کمک می‌کنند. ونلی نی، پژوهشگر فوق‌دکترا در مدرسه بهداشت عمومی هاروارد و نویسنده اصلی مطالعه آلمانی، توضیح می‌دهد که مواجهه با گرما می‌تواند باعث تغییر در الگوهای متیلاسیون DNA شود؛ فرآیندی زیستی که می‌تواند بر بیان ژن و عملکرد سلولی تأثیر بگذارد.
او توضیح می‌دهد این مکانیزم می‌تواند فرآیندهای زیان‌بار زیستی را آغاز کرده و روند پیری را تسریع کند. او می‌افزاید: «گرما همچنین ممکن است موجب استرس اکسیداتیو شود که منجر به آسیب DNA و تغییر در الگوهای متیلاسیون DNA و در نتیجه تأثیر بر پیری می‌شود.» آسیب اکسیداتیو هنگامی رخ می‌دهد که مولکول‌های ناپایدار به نام «رادیکال‌های آزاد» به سلول‌ها حمله کنند. آن‌ها می‌توانند به DNA، غشاهای سلولی و پروتئین‌ها آسیب زده و در پیری، سرطان و بیماری‌های قلبی-عروقی نقش داشته باشند.
نتایج مشابهی در تایوان نیز مشاهده شد، جایی که دانشمندان بیش از ۲,۰۰۰ نفر را بررسی کردند و دریافتند دمای بالای محیط و شاخص گرما با افزایش پیری سلولی مرتبط‌اند، به‌ویژه در مواجهه بلندمدت. این مطالعه نشان داد که افزایش ۱ درجه سانتی‌گراد در میانگین دمای ۱۸۰ روزه با افزایش ۰.۰۴ تا ۰.۰۸ سال در سن بیولوژیکی مرتبط است، که توسط سه ساعت اپی‌ژنتیکی مختلف اندازه‌گیری شد.
این تغییرات کوچک در بلندمدت چه تأثیری دارند؟
شاید این میزان تسریع در پیری، در نگاه اول کم به نظر برسد، اما با گذشت زمان، اثرات آن می‌تواند انباشته شود. حتی افزایش‌های جزئی در سن زیستی، اگر سال‌به‌سال تکرار شوند، می‌توانند در مجموع به چندین سال پیری زودرس منجر شوند. این یعنی بروز زودتر بیماری‌های مرتبط با سن. علاوه‌بر‌این، اگر این تغییرات کوچک بر جمعیت‌های بزرگی اثر بگذارند، می‌توانند موجب افزایش چشمگیر بیماری‌ها و هزینه‌های سلامت عمومی شوند.
در یک مطالعه اخیر که در Science Advances منتشر شد، رابطه بین گرما و پیری در بیش از ۳,۵۰۰ بزرگسال بالای ۵۶ سال در ایالات متحده بررسی شد. این مطالعه نشان داد مواجهه بلندمدت با گرما، در بازه یک تا شش سال، با پیری اپی‌ژنتیکی مرتبط است. مواجهه مداوم با دمای بالا می‌تواند موجب اختلال در خواب، افزایش استرس و اضطراب شود. با گذشت زمان، این تحلیل فیزیولوژیکی جمع شده و می‌تواند باعث افت سلامت مرتبط با سن شود.
زنان بیشتر در معرض آسیب‌اند
مطالعه آلمانی نشان داد زنان، افراد چاق، و بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲، همبستگی قوی‌تری بین دمای هوا و پیری نشان می‌دهند. زنان معمولاً کمتر عرق می‌کنند و بدن آن‌ها به گرما واکنش متفاوتی دارد، که خنک شدن بدنشان را دشوارتر می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهند آستانه فعال‌سازی مکانیسم تعریق در زنان بالاتر است، یعنی بدن آن‌ها دیرتر شروع به عرق کردن می‌کند.
دیابت نیز بدن را نسبت به گرما آسیب‌پذیرتر می‌کند. افراد دیابتی اغلب گردش خون ضعیف‌تری در پوست دارند که توانایی بدن برای دفع گرما را کاهش می‌دهد.
چربی بدن نیز به‌عنوان یک عایق عمل کرده و مانع انتقال گرما از مرکز بدن به سطح پوست می‌شود و خنک شدن بدن را سخت‌تر می‌کند.
تسریع سن اپی‌ژنتیکی می‌تواند به بیماری‌های قلبی، سرطان، دیابت و مرگ زودرس منجر شود و فشار بیشتری بر سیستم‌های بهداشت عمومی وارد کند.
در سال ۲۰۱۶، راجما جمادار، اکنون ۴۷ ساله، از روستای هارولی ماهاراشترا، نیمه‌شب با ضربان نامنظم قلب بیدار شد. پزشک روز بعد گفت فشار خون او بالا رفته و داروهای مادام‌العمر تجویز کرد. ظرف چند ماه، علائمش شدیدتر شد. «دکتر گفت قلبم دیگر نمی‌تواند به خوبی خون پمپاژ کند.»
او برای ۱۷۵ کودک در یک مدرسه دولتی غذا می‌پزد، اما افزایش دما کارش را دشوارتر کرده است. گرمای پخت‌وپز به بدنش فشار می‌آورد.
خطرات می‌توانند از پیش از تولد آغاز شوند
به‌طرز شگفت‌انگیزی، تغییرات اقلیمی ممکن است پیری اپی‌ژنتیکی را حتی در کودکان پیش از تولد تسریع کند. یک مطالعه منتشر شده در نشریه Nature، ۱۰۴ کودک در معرض خشکسالی و ۱۰۹ خواهر و برادر هم‌جنس در شمال کنیا را بررسی کرد. نتایج نشان داد که قرار گرفتن در معرض خشکسالی در دوران بارداری با تسریع در پیری مرتبط است.
نویسنده مطالعه، بیلیندا استریت، می‌گوید تغییرات از سه مسیر کلیدی در بدن ایجاد می‌شوند: سیستم ایمنی، فرآیندهای متابولیک (تأمین انرژی بدن) و سیستم‌هایی که مسئول ترمیم سلول‌ها در پاسخ به استرس‌اند.
او می‌گوید: «چه تهدیدی جسمی باشد یا عاطفی، بدن آن را به‌عنوان خطری برای تعادل فیزیولوژیکی درک می‌کند.» این بدان معناست که استرس عاطفی زنان در این مطالعه، همراه با سوءتغذیه و کم‌آبی، سیستم‌هایی را فعال کرده که گرچه برای مقابله با استرس طراحی شده‌اند، اما در مواجهه طولانی‌مدت می‌توانند به سلامتی آسیب بزنند.
زنان در این مطالعه، در حال انجام کارهای بیرونی بوده و هم‌زمان با گرسنگی و کم‌آبی روبرو بودند. «این استرس‌های فیزیولوژیکی با نگرانی از وعده غذایی بعدی، برای خودشان، فرزندان و خانواده، همراه بود.»
عوامل اجتماعی مانند نابرابری جنسیتی نیز زنان را در معرض اجبار، کار زیاد و خشونت قرار می‌داد. کشاورزان با خطر از دست دادن محصولات روبرو بودند، دامداران با درد از دست دادن دام‌ها. این عوامل همراه با گرما، گرسنگی و کم‌آبی، سختی شدید ایجاد می‌کند. در نهایت، این استرس دوران بارداری موجب تغییرات متیلاسیون DNA در فرزندان آن‌ها می‌شود.
چه باید کرد؟
او پیشنهاد می‌کند تغذیه مناسب و پایش دقیق سلامت قلب و متابولیسم کودکان انجام شود. محققان خواستار مطالعات بلندمدت برای بررسی بهتر تأثیر محیط بر پیری اپی‌ژنتیکی هستند. او می‌گوید: کند کردن روند پیری سلولی با افزایش امنیت غذایی و کاهش مشاغل پرخطر برای زنان مرتبط است. برای رسیدن به امنیت غذایی و معیشتی و کاهش نابرابری‌های اجتماعی، سیاست‌گذاری مؤثر لازم است.
با این حال، برای بسیاری از زنان، فقر اقتصادی و نبود شبکه‌های حمایتی اجتماعی، اولویت دادن به سلامت را ناممکن می‌سازد. تلاش‌های سوریوانشی نمونه‌ای از این وضعیت است. او تاکنون بیش از ۶۰۰,۰۰۰ روپیه هند (حدود ۷,۰۴۶ دلار) صرف درمان کرده است. «دیگر نمی‌توانم هزینه‌ای بپردازم، پس برخی داروها را قطع کرده‌ام.» او طی دو سال به هشت بیمارستان مختلف مراجعه کرده تا درمان مؤثری پیدا کند. «زنده ماندنم یک معجزه است. فقط ۴۸ سالم است، ولی دیگر رمقی برایم نمانده؛ با این حال مجبورم کار کنم.»
گرما می‌تواند به پیری مغز نیز منجر شود و سلامت روان را به‌طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار دهد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که قرار گرفتن مکرر یا طولانی‌مدت در معرض دمای بالا، نه‌تنها باعث تغییرات فیزیولوژیکی در بدن می‌شود، بلکه عملکردهای شناختی و روانی را هم مختل می‌کند.
تأثیر گرما بر پیری مغز:
کاهش عملکرد شناختی:
در گرمای زیاد، مغز به سختی می‌تواند وظایف پیچیده را انجام دهد. تمرکز، حافظه کوتاه‌مدت و قدرت تصمیم‌گیری کاهش می‌یابد.
تحقیقات دانشگاه هاروارد نشان داده که افراد در فضاهای بدون تهویه، به‌خصوص در طول موج‌های گرمایی، عملکرد پایین‌تری در آزمون‌های ذهنی دارند.
تسریع پیری مغز:
همان‌طور که در مقاله اشاره شد، گرما باعث تغییر در متیلاسیون DNA می‌شود که در مغز نیز رخ می‌دهد. این تغییرات اپی‌ژنتیکی می‌توانند باعث تسریع در روند پیری سلول‌های مغزی شوند، یعنی مغز زودتر از سن واقعی‌اش پیر می‌شود.
افزایش استرس اکسیداتیو:
گرما، با افزایش رادیکال‌های آزاد در بدن، به نورون‌ها آسیب می‌زند و با ایجاد استرس اکسیداتیو، خطر ابتلا به زوال عقل و بیماری‌های نورودژنراتیو مانند آلزایمر را افزایش می‌دهد.
اختلالات روانی ناشی از گرما:
افزایش اضطراب و استرس:
قرارگیری در گرمای زیاد باعث افزایش سطح کورتیزول (هورمون استرس) می‌شود. همین موضوع، اضطراب و بی‌قراری را تشدید می‌کند.
افسردگی:
افراد در معرض گرمای مزمن، مخصوصاً افرادی که در فقر یا بدون دسترسی به سیستم‌های خنک‌کننده زندگی می‌کنند، بیشتر دچار افسردگی می‌شوند. گرما بر خواب، اشتها و خلق‌وخوی اثر منفی می‌گذارد.
اختلال خواب:
گرما کیفیت خواب را کاهش می‌دهد. اختلال در خواب منجر به خستگی ذهنی، کاهش حافظه و تحریک‌پذیری می‌شود که در بلندمدت، می‌تواند سلامت روان را به خطر بیندازد.
افزایش پرخاشگری و رفتارهای خشونت‌آمیز:
مطالعات روانشناسی اجتماعی نشان داده‌اند که دمای بالا می‌تواند منجر به افزایش رفتارهای پرخاشگرانه و نوسانات خلقی شود.
برای ورود به صفحه اینستاگرام کلیک کنید.تمام مطالب سایت اختصاصی و توسط تحریریه خط سلامت تولید شده است، استفاده با ذکر منبع و لینک دهی بلامانع است
